Ikona
Informacje historyczne o ikonie
Wyraz ikona pochodzi z języka greckiego, w którym ejkon (εικων) oznacza 'obraz' lub 'cenny przedmiot konsekracji i religijnego kultu'. Ikony malowane są na grubych deskach, starannie przygotowanych według tradycyjnych reguł w zakresie tematów i technik, jako odtworzenie ideału nięba, rodzaj okna na owo królestwo niebieskie.
Ikona bywa umieszczana w kościołach prawosławnych na ścianie dzielącej prezbiterium od nawy, przy grobowcach świętych oraz w domach, na tak zwanej pięknej ścianie. Stało się obyczajem, że goście odwiedzający rodzinę najpierw składali hołd ikonom domowym, kłaniając się i żegnając się przed nimi, zanim przywitali się z gospodarzami.Po czasach obrazoburstwa (lata 726--843), kiedy to kult obrazów został zakazany, cześć dla ikon zwiększyła się.
Najstarsze znane ikony pochodzą z 6 wieku z Półwyspu Synajskiego. Malowano je techniką enkaustyczną czyli farbami rozpuszczonymi w gorącym wosku. Ta sama technika używana była znacznie wcześniej w malarstwie egipskim, a także w sztuce greckiej i rzymskiej.
Przekazy literackie o ikonach sięgają 4 wieku. Historyk grecki Euzebiusz z Cezarei w Zywocie św. Bazylego mówi "stańcie przede mną malarze tego cnotliwego męża. Niech mnie porwą wasze obrazy o czynach tego męczennika. Pozwólcie niech oglądam rycerza tak żywo oddanego w wizerunku. I niech także dowódca tej walki Chrystus będzie przedstawiony na waszym malowidle". Ale mimo takich pochwał przedstawienia świętych i Chrystusa traktowane były przez hierarchię ortodoksyjną podejrzliwie. Powoływano się na Stary Testament ("Nie będziesz wykonywał żadnych podobizn". Exod, 24, 4). W kościele zachodnim, rzymskim, daremnie próbowano usprawiedliwiać malowanie ikon tradycją, powołując się na słowa Chrystusa ("Kto widział mnie, widział Ojca mego". Jan 14, 8-9) lub na zwrot "na obraz niewidzialnego Boga". Twierdzono, że Chrystus był pierwszym malarzem, gdy wycierając swą twarz w drodze na Golgotę, odbił ją na chuście św. Weroniki. Siódmy Sobór w r. 787 postanowił: "tradycja malowania obra¬zów istniała już w czasach nauki apostołów. Malarstwo ikon w żaden sposób nie jest wynalazkiem malarzy, lecz przeciwnie jest ustalonym zwyczajem i tradycją w kościele katolickim".
I tak między innymi na tle różnicy poglądów na rolę sztuki religijnej doszło do zasadniczego rozłamu między greckim Wschodem a łacińskim Zachodem, co zdziałały oczywiście głębsze przyczyny niż ikony, a nawet dogmaty lub liturgia.
Pierwotnie ikony były zawieszane jako samodzielne obrazy. Przedstawiały sceny z żywotów świętych albo indywidualnie, albo ich portrety grupowo traktowane, Po okresie obrazoburstwa (ikonoklazmu), kiedy to zniszczono ikony sprzed wieku 8, zaczęto wieszać lub malować ikony na drewnianych ścianach, czyli przegrodach koło ołtarza, między nawą główną a prezbiterium. Taką przegrodę nazywano ikonostasem, a jego zadaniem było zasłonić święte obrządki przed oczami wiernych, zgromadzonych w nawie. Do dziś troje drzwi prowadzi poprzez ikonostasy do kapłańskiej części kościołów prawosławnych. Srodkowe drzwi nazywają się królewskimi lub cesarskimi wrotami. Rozmieszczenie malowideł jest określone tradycją. Na carskich wrotach wyobrażeni są zazwyczaj czterej Ewangeliści i sceny Zwiastowania i Eucharystii, a w górze tronujący Chrystus, czyli tzw. Deesis.
Bizantyńskie ikony, a także rosyjskie, nie okazywały tendencji do szybkich zmian. Następowały one powoli, wstrzymywane między innymi przez zespołową pracę mnichów malarzy. Jedni z nich byli specjalistami od krajobrazu, inni od malowania postaci, inni od twarzy lub szczegółów stroju. Nowość form traktowano podejrzliwie.
W r. 726 cesarz Leon III wydał edykt potępiający figuralną sztukę religijną. Stało się to nie tylko pod wpływem dogmatycznych teologów, ale także pod wpływem młodego i agresywnego islamu, który odrzucał obrazy i rzeźby. Czasy ikonoklazmu z nawrotami trwały do r. 842. Zakazywano kultu obrazów i, co najgorsze, niszczono je razem z rzeźbami i dziełami przemysłu artystycznego. Gdziekolwiek występowała twarz ludzka, usuwano ją. Sztuka bizantyńska doznała wtedy ogromnych szkód. Razem z nią niszczono dzieła antyku. Za panowania Konstantyna V, który był fanatycznym przeciwnikiem obrazów, zniszczono większość mozaik w kościele św. Zofii w Konstantynopolu.
Trwające około 120 lat spory obrazoburcze można podzielić na dwa okresy.
- Pierwszy z nich rozpoczął się w roku 726, kiedy to Leon III przypuścił swój pierwszy atak na ikony i zakończył się w roku 780, gdy cesarzowa Irena przerwała ciąg dotkliwych prześladowań. Stanowisko zwolenników ikon podtrzymały postanowienia VII Soboru Powszechnego(787), który tak samo, jak pierwszy Sobór, obradował w Nicei. Zgodnie z postanowieniem Soboru, ikony powinny pozostać w świątyniach i należy oddawać im taką samą względną cześć, jaka okazywana jest innym materialnym symbolom – „Czcigodnemu i Życiodajnemu Krzyżowi” oraz księgom Ewangelii.
- Nowy atak na ikony rozpoczął w roku 815 Leon V Armeńczyk. Okres ten trwał do 843, kiedy to kult ikony został na trwałe przywrócony przez cesarzową Teodorę. To ostateczne zwycięstwo z 843 roku znane jest jako „Tryumf ortodoksji” i uroczyście wspominane jest w specjalnym nabożeństwie w pierwszą niedzielę Wielkiego Postu zwaną „Niedzielą prawosławia”.
Niższy kler zakonny i lud nie uznawał doktryny ikonoklastów i dlatego ostatecznie, po przeszło stu latach, zwolennicy przedstawienia Boga w postaci ludzkiej, a nie za pomocą znaków i symboli, spór wygrali. W Rzymie papież Grzegorz III rzucił nawet klątwę na obrazoburców, zwalczając ich doktrynę.
Obrazoburstwo sprawiło, że posiadamy mało dzieł malarstwa pochodących z terenu samego Bizancjum z pierwszego tysiąclecia chrześcijaństwa.
Po odnowieniu cesarstwa przez Paleologów malarstwo bizantyńskie charakteryzuje dynamiczny rozwój i ekspansja na tereny Rusi, Serbii, Bułgarii i Macedonii, wszędzie tam, gdzie panował obrządek grecki. Sztuka bizantyńska, w okresie gdy malarstwo zanikło na Zachodzie, przechował jego umiejętność w formie zdematerializowanej i duchowej. Rozwinęła się technika ikon na drewnie. Malarze bizantyńscy zyskali sławę i podziw. Nic dziwnego, że powoływano ich do prac na Rusi. W Kijowie, we Włodzimierzu, w Nowogrodzie , zachowały się obrazy z XI XIV wieku w świetnym stylu bizantyńskim. Największą szlachetność osiągnie malarstwo ikon nowogrodzkich w XIV i XV wieku. Wydłużone, linearnie traktowane, o bogatym, jasnym i czystym kolorycie postacie i sceny obrazów nowogrodzkich należą do najwyższych osiągnięć artystycznych. W sztuce Andrieja Rublowa i mistrza Dionizego malarstwo Moskwy osiągnęło w XV wieku szczyty rozwoju. Wytworzył się wtedy pewien jednolity styl. Równocześnie duchowieństwo roztoczyło nadzór nad prawowiernością ikon i postanowienia swe ujęło w sto rozdziałów, pilnując, by obrazy odpowiadały ustalonym kanonom.
